تاریخ و دو دهه شبکه‌ی جهان پهنا

مقدمه

افزون بر ده سال تجربه‌ی جهان وب به ما را بدان حد توانمند کرده که مضرات و مزایای این رسانه را تشخیص دهیم. اینک می‌توانیم در جهت کاهش کاستی ها، مطالعات تاریخی آن لاین را با تکیه بر امکانات جهان وب افزایش دهیم.
این مقاله سه روش برای پیشبرد تایخ دیجیتال (2) بیان می‌کند: کنش متقابل مورخان و موضوعات تاریخی، تجمیع آرشیوهای پراکنده تاریخی و تحلیل کمی منابع آن لاین (online) با استفاده از روش‌های کامپیوتری. تفکر درباره‌ی چنین امکاناتی، به این پرسش تاریخی که چگونه می‌توانیم گذشته را حفظ کرده و به دقت تشریح کنیم اهمیتی ویژه می‌بخشد.
در گستره‌ی کنونی جهان وب و در دهه‌ی دوم موجویت آن، با توجه به دستاورد رضایتمندانه از دوران تاریخ دیجیتال، برای بررسی میزان بهره مندی مورخان از این رسانه‌ی نوظهور و این که در دهه‌ی پیشِ رو چگونه بهتر می‌توانند از آن سود جویند، اکنون زمان مناسبی است. دور از اغراق می‌توان گفت حتی اغلب اندیشمندان بدبین به فناوری‌های جدید نیز، بیش از ده سال است که در کارهای خویش از این رسانه بهره می‌جویند.
وب - که ظاهراً به خوبی با سرمایه داری همخوانی دارد - در زمینه‌ی تبادل اخبار و افکار توانمند است و برای انتقال مطالب به دوره‌های آموزشی، نمایشگاه ها، کارهای مستقل و جلب همکاری کارایی بسیار دارد. وب سایت‌هایی که توسط مورخان دانشگاهی و حتی غیر دانشگاهی ایجاد شده اند در تمام زمینه‌ها و موضوعات تاریخی ارتقا یافته اند.
این پدیده گامی بلند به پیش برداشته است. همگان معترفند که هزینه‌های حاشیه‌ای تماس با سایرین به کمک امکانات الکترونیکی تقریباً به صفر رسیده است و این در حالی است که وب جهانی بسیار وسیع‌تر از دنیای نوشته‌های کاغذی عرضه می‌کند. با کمک وب علاقه مندان به تاریخ می‌توانند به سهولت، با هزینه‌ی بسیار کم و در مقیاس وسیع از مقالات آن لاین استفاده کنند. ساختار وب به گروه‌های علاقمند این امکان را می‌دهد که از هر کامپیوتر متصل به شبکه در هر لحظه و تنها با استفاده کلید واژه‌ها یا عبارات مرتبط، به مقالات مورد نظرشان دست یابند. هم نویسنده و هم مخاطب می‌توانند در محیط وب مطالب گوناگونی را به هم ارتباط دهند، آن‌ها را دسته بندی، تکثیر و در صورت لزوم چاپ کنند. امروز اکثر ما با این مزایای قابل توجه جهان مجازی بر منابع کاغذی تاریخ آشنا هستیم.
اما، در عین حال، رسانه‌ی وب آنچنان که باید مورد استفاده قرار نگرفته است یا به بیان بهتر استفاده‌ی مورخین از شبکه‌های فوق پیشرفته کامپیوتری تنها به این معطوف شده است که وب را به مثابه یک ماشین فکس غول پیکر جهانی، برای بازخوانی و تکثیر مآخذ تاریخی اعم از منابع دست اول یا مطالعات و یادداشت‌های مرتبط و نامه‌های رسمی به کار گیرند. به خاطر فضای باز این رسانه و روابط دوستانه میان اساتید و خیل عظیم تاریخ دانان غیر متخصص و علاقمندان عمومی تاریخ، بسیاری از مورخان وب را موهبتی چند بعدی می‌دانند: پر کاربرد اما غیر متداول؛ قدرتمند اما منزوی؛ کارآمد برای همه، اما کم طرفدار.
طبق برسی‌های همکاری من: روی روزنزدیگ (3)، مایکل امالی (4) و اندرو مک مایکل (5) در سال 1995 در فهرست FDR، تنها 49 وب سایت تاریخی ثبت شده بود. هم اکنون این رقم به 628000 رسیده است. البته باید گفت که همه‌ی این‌ها کامل، دقیق و مطابق با اندیشه و روش‌های آزموده حرفه‌ی ما نیستند. (مک مایکل 1996) در واقع تاریخ آن لاین نتوانسته و شاید هرگز نتواند با اندوخته‌ی عظیم کتب و اعتبار علمی آن‌ها و بازنگری‌های دقیق و پیشرفت‌های فنی تاریخ‌نگاری - همانند پانوشت، نمایه، فهرست و... رقابت کند. (گرفتون 1997: امالی 2000).
مورخان هنوز درنیافته اند که ناهمسانی‌های ظاهری وب جزئی از طبیعت آن است و اگر برای تقویت نقاط مثبت و کاهش نواقص آن تلاش نکنیم، تشدید می‌شود. فرایند جدیدی از مطالعه‌ی تاریخ فقط به شکل آن لاین ممکن است و بی معناست که از وب همانند منابع کاغذی انتظار داشته باشیم... به علاوه به خاطر کثرت محصولات بی ارزش، نباید کارهای کوچک خلاقانه و متفکرانه را محکوم کنیم.
ما در مورد نقاط قوت و ضعف این رسانه نوپا چه می‌دانیم؟ چگونه می‌توان نقاط قوت آن را تقویت کرد و نقاط ضعف آن را کاهش داد تا تاریخ آن لاین به بهترین شکل متولد شود؟ روشن است که وب دارای توانمندی‌های زیر است: برقراری ارتباط میان عموم مردم فارغ از موقعیت جغرافیایی آن ها؛ ارتباط همزمان و ناهمزمان بین آن ها؛ امکان ذخیره سازی و ارسال حجم زیادی از اطلاعات و کدگذاری برای سهولت جست و جو؛ رفع موانع انتشار و ایجاد فضای نامحدود برای انتشار هم زمان یک متن واحد؛ امکان تجدیدنظر و به روز رسانی. و نیز این رسانه در موارد زیر دچار نقص است: فقدان پایداری و ماندگاری اطلاعات: دشواری در بازنمایی روحیات انسانی؛ قالب ناخوانا برای روایات طولانی که از جمله اسناد برجسته‌ی تاریخی هستند؛ ناتوانی در تولید فضای معتبر و قابل ارزش گذاری؛ فقدان نوعی وارسی و غربال اطلاعات موجود. با توجه به این نکات عجیب نیست که بسیاری از دانشمندان با سوء ظن به وب بنگرند، زیرا مورخان زمان زیادی را صرف تحقیق می‌کنند و به آرشیوهای معتبر، ماندگار و خوانای خویش علاقمندند. حتی طراحان دانشگاهی وب، می‌گویند بهتر است در وب متون را به تکه‌های کوچک تبدیل کنیم. آنان با ذکر این مطالب به نویسندگان مقاله‌ها و کتابی‌ها تاریخی حق می‌دهند که نگران باشند. (لینچ و هورتون 2002) به علاوه نمی‌توان از کتاب الکترونیک و اشکال غیر خطی فرامتنی «هایپرتکس» انتظار زیاد داشت. بسیاری از ما هنوز دلبسته‌ی متون چاپی هستیم.
فن شناسان، همواره کامپیوترها را به عنوان ماشینی جهانی تمجید و تحسین می‌کنند، ولی این زمانی قابل قبول خواهد بود که این ماشین‌ها به حد کافی منعطف و قدرتمند باشند. بنا نیست که ما در همه‌ی تحقیقات تاریخی از کامپیوتر استفاده کنیم. اکنون و در دومین دهه‌ی وب، می‌توانیم تفکر صحیح در مورد استفاده تاریخ از وب را آغاز کنیم و شکل جدید، مناسب‌تر و متعالی‌تر و روشن‌تری از تاریخ آن لاین طلب کنیم. زمان آن رسیده است که به چیزی فراتر از انتشار مطالب بیندیشیم و به بررسی مجموعه‌ها و محتوای آن‌ها نیز بپردازیم. مشکل اصلی مفاهیم هستند: از آغاز، به وب سایت‌های تاریخی مثل صفحات وب و وب سایت توجه شده اما به مفاهیمی همانند: جست و جو کردن، دسته بندی کردن، جمع آوری اطلاعات تاریخی و ارتباط میان آن‌ها چندان توجهی نشده است. به یاد بیاوریم که وب نوعی شبکه‌ی کامپیوتری برای انتقال اطلاعات میان مردم است. وب از رسانه‌های چاپی - که از نقطه‌ی A (مورخان) به نقطه‌ی B (مخاطبان) می‌روند، بسیار سریع‌تر است. برای مثال (http://www.h-net.msu.edu) H-Net و گروه‌های مباحثه‌ی آن لاین در آن، بیش از هزاران موضوع در اختیار کاربران و ایمیل‌ها قرار می‌دهد. مورخان همواره برای تحقیقات و تحلیل‌های جدید از یکدیگر درخواست کمک داشته اند و به نظر می‌رسد اینترنت برخلاف رسانه‌های کاغذی ابزاری ایده آل برای رفع این نیاز است.
نوع دیگری از ارتباط متقابل در وب وجود دارد که کمتر توسعه یافته، اما واجد امکان خلق نوع جدیدی از تاریخ‌نگاری است. آیا فقط ارتباط میان مورخان ضرورت دارد یا این که میان مورخان و مباحثشان نیز باید ارتباط برقرار شود؟ برای مثال درباره‌ی جهان پس از جنگ جهانی دوم منابع عظیمی از سرتاسر جهان در وب موجود است؛ این منابع مطالبی را در بردارد که می‌تواند مکمل تحقیقات مورخان باشد و به آرشیوهای آینده‌ی آن‌ها اضافه شود. در مطالعه‌ای که درباره‌ی پروژه ECHO, http://echo.gmu.edu آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر
http://911digitalarchive.org انجام دادم، دریافتم که وب نه تنها گذشته را احیا می‌کند، بلکه آن را ذخیره هم می‌سازد. این سایت‌ها از انعطاف در پایگاه‌های اطلاعاتی و ظرفیت آپلود وب (به انضمام ظرفیت گسترده در دریافت اطلاعات و اسناد) برخوردارند. برای حصول این اطلاعات از منابع غیر تاریخی مانند دانشمندان و مهندسان (در پروژه‌ی اکو) و شاهدات و متأثران از 11 سپتامبر (در پروژه‌ی آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر) استفاده شده است. بسیار بعید است که نتیجه یک پروژه‌ی تاریخی آن لاین با این سطح ناقص دانش و موانع و فراز و نشیب‌های موجود، بسیار موفقیت آمیز باشد.
طبیعت و وسعت اطلاعاتی که می‌توان در وب جمع آوری کرد، قاعدتاً با الگوهای سنتی تاریخ شفاهی و یا آثار موزه ای متفاوت است و به نظر می‌رسد از نظر وضوح و اهمیت با منابع تاریخی آینده، در یک درجه اهمیت قرار گیرند. با این حال، این اطلاعات احتمالاً بیش از توسعه‌ی کمی ارتباطی و محتوایی رسانه‌های دیجیتال رشد خواهند کرد.
طرح آرشیو 11 سپتامبر که کتابخانه‌ی کنگره اخیراً لایحه‌ای برای دسترسی مجازی و فوری آن پیشنهاد کرد، در ژانویه سال 2002 توسط من و همکارانم با یک وب سایت ابتدایی در مرکز تاریخ و رسانه‌ی جدید دانشگاه جرج میسون و همکارانمان در مرکز پروژه تاریخ اجتماعی آمریکا آغاز شد؛ و «آلفرد. پی. سولان» روی آن سرمایه گذاری کرد.
این آرشیو هم اکنون شامل بیش از 130000 فایل دیجیتال از حوادث آن روز و پیامدهای آن است. مجموعه‌ای از داستان، ایمیل ها، عکس‌ها و آثار هنری و... با وسایل غیر حرفه‌ای دیجیتال مثل پست اینترنتی و تلفن (که به سرورهای ما وصل هستند)، با همکاری بیش از 30000 نفر تهیه شده است. نتیجه‌ی این تلاش‌ها گردآوری مجموعه ای بسیار متنوع از تجربیات، افکار و احساسات افراد متنوع و فراوانی از هر کشور و با هر ملیت است. این آرشیو شامل مجموعه‌ها و عکس‌هایی از امدادگران، ایمیل‌های صوتی و پیام‌های فوری مردم، پاسخ به آن‌ها و مکالمات بعدی است. جامع‌ترین و بزرگترین کار آرشیو آن لاین، ضبط این بخش از تاریخ بود، اما ما در این کار تنها نبودیم. در همین زمان بسیاری انجمن‌ها و افراد در حال انجام کاری مشابه در وب بودند و مجموعه‌های موازی با ما در این باب جمع آوری می‌کردند. این بدان معناست که برای درک پدیده‌ی 11 سپتامبر توسط مورخان در 2002 امید بیشتری ایجاد شده بود.
این وضعیت یک امکان کمکی کشف نشده‌ی دیگر برای تاریخ، در دهه‌ی پیش روی وب ترسیم می‌کند: ظرفیت امکان عملکرد درونی interoperability. (6) این مفهوم عمدتاً توسط مراکز خدمات رسانی و تولیدکنندگان نرم افزارهای پیشرفته در وب سایت‌ها و پایگاه‌های داده‌ها در بنگاه‌های اقتصادی غیر متمرکز استفاده می‌شود. آن‌ها با سایت‌های اطلاعاتی همانند استاندارد بین المللی X.M.L (7) و مایکروسافت همکاری می‌کنند. interoperability به پژوهشگران علاقمند؛ امکان دسترسی به آرشیو بزرگی از اسناد موجود در نقاط مختلف وب را بشارت می‌دهد.
برای مثال: من در تحقیقی در مورد تاریخ ریاضیات قرن 19، مجموعه‌ی مجازی آرشیوهای گوناگون در باب متون دیجیتال ریاضی موجود در کتابخانه‌ی دانشگاه «کرنل»، کتابخانه‌ی دانشگاه «میشیگان» و کتابخانه‌ی دانشگاهی «گوتیگن» - کتابخانه‌ی دیجیتال نشر مقالات ریاضی (8) را بسیار جست و جو کردم. این مجموعه‌ی نوین به وسیله‌ی فن آوری‌های جدید به سرورهای پراکنده وب امکان پاسخ گویی بی وقفه به درخواست اطلاعات می‌دهد و نشانه ای از قدرت interoperability است. قاعدتاً هر کسی می‌تواند به وب سایت کتابخانه برود و در بخش مورد نظر خویش کتاب یا عبارت خاصی را جست و جو کند. به هر حال آرشیوهای ترکیبی که به وسیله‌ی روابط ناآشکار وب سایت‌ها تولید شده است، خیلی بزرگ‌تر از مجموع اجزای آن هاست و صرفه جویی در زمان را ممکن می‌کند.
کتابخانه و نشریات مجازی به آسانی امکان دستیابی به دیدی فراگیر نسبت به پیام‌های مرتبط با یک موضوع خاص را مانند جغرافیای غیر اقلیدسی فراهم می‌کنند. کار من در جهت کشف ظرفیت interoperability تلاشی بود در جهت ترکیب مجازی تولیدات نادیده گرفته شده‌ی هزاران فرد دانشگاهی. با استفاده از محاسبات عددی برای تکمیل اسناد یافت شده، از دیگر امکانات مستتر در پایگاه اطلاعاتی عظیم گوگل استفاده کردم. این جستجوگر، (http://chnm.gmu.edu/tools/syllabi) سرفصل‌های درسی را در صفحات مشابه را جست و جو و آن‌ها را در یک فرم خاص ذخیره کرد. این جستجوگر برای جویندگان علاقمند، سرفصل‌های درسی را نمایش می‌دهد و می‌توان پیگیری کرد که موضوع مورد نظر در کدام مدرسه، کالج یا دانشگاه تدریس می‌شود. حتی دقیق تر، برای دریافت کتب موجود و سایر ترکیب‌های ممکن سرفصل‌های درسی دانشگاهی کمک می‌کند. این جست و جوگر برای فهم بیشتر، یک راهنمای منحصر به فرد و فوق العاده تولید می‌کند - البته واضح است که تنها آن مواردی را شامل می‌شود که در وب قرار گرفته است - در این راهنما، ظرفیت دوره‌های آموزشی، کتاب ها، آماهای ارزنده و بسیاری مطالب مفید دیگر که توسط اساتید تولید شده است، قرار می‌گیرد. با گِردآوری بیش از 250000 سرفصل دروس دانشگاهی (شامل بیش از 10000 سرفصل تاریخی)، دور از ذهن نیست اگر بگویم بزرگ‌ترین آرشیو مطالب که تاکنون جمع آوری شده، با همین روش ابتدایی برنامه ریزی خودکار من انجام گرفته است.
در این مجموعه، نزدیک به یک میلیون سرفصل و خلاصه درس وجود دارد. این سرفصل‌ها برای کامپیوتر قابل شناسایی است و به آسانی امکان جست و جو و بازتولید دانش تاریخ را در دهه‌ی دوم حضور وب ممکن می‌کند. با استفاده از روش close Reading، که متخصصان رایانه از آن استفاده می‌کنند، می‌توان به تحلیل‌های پیچیده از مطالب مجازی و یافتن الگوهای معنادار دست یافت. این امکان نسخه‌ای پیشرفته از آن چیزی است که ادبا و برخی از گذشتگان از آن استفاده می‌کردند: یعنی شمردن تعداد کلمات مشابه در یک متن با دست و مقایسه‌ی انواع استفاده‌های آن کلمه‌ها در یک متن یا مجموعه‌ای از متون. این شکل از تحلیل متن در وب نیز امکان ارزیابی سریع مجموعه‌های تاریخی را به ما می‌دهد و ارزش علمی آن بیشتر است. زمانی که مایکل کازین (9) با استفاده از ابزارهای دیجیتال برای بررسی آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر، کلماتی همانند میهن پرستی و آزادی را به صورتی هر چند ابتدایی، شمارش کرد؛ در مورد واکنش مردم آمریکا نسبت به حملات 11 سپتامبر، به نتایج بسیار مهمی رسید. کازین متوجه شد که تعداد کمی از مردم آمریکا پدیده‌ی 11 سپتامبر را حاصل تقابل اسلام و غرب می‌دانند. در مقابل، بیشتر آن‌ها این حادثه را امری شخصی و محلی می‌پنداشتند. (کازین 2003).
دیگر استفاده‌ی این فن آوری‌های الکترونیکی آن است که محققان می‌توانند پس از یافتن اطلاعات به وسیله‌ی جست و جوگرهای سرفصل‌های درسی در پایگاه داده ها؛ به بررسی تنوعات آن مفاهیم بپردازند. مواردی مانند: تغییر نقش و طبقه‌ی اجتماعی و نژاد در تحصیلات دوره‌ی لیسانس بر رشد آموزش از راه دور. میزان تفاوت مطلب آموزشی جهان وب با خارج از آن و یا میزان تأثیر جهانی شدن بر آموزش تاریخ و روابط بین المللی را بررسی کنند. برای کسب اطلاعات در آینده، احتمالاً از روش‌های علمی در کامپیوترهای فوق پیشرفته که (متون نظم) نامیده می‌شود، استفاده خواهد شد. هر کسی خواهد توانست نه فقط به شکل کلیدواژه و عبارت بلکه برای یافتن تمام انواع الگوهای متن از آن استفاده کند. با کمک روابط متقابل و interoperability آثار تاریخی در زمانی نزدیک در data - mining ما به سوی آینده‌ای پر کار و پر مصرف در زمینه‌ی تاریخ در وب رهنمون می‌شویم که می‌تواند آثار مفیدتری از مطالب موجود و ساختارهای تحقیقات تاریخی نسبت به آنچه که در منابع کمکی تکمیلی مثل کتاب الکترونیک یا وب سایت‌های نمایشگاهی ارائه می‌شود، به دست دهد. نقطه ی مثبت و توجه برانگیز این رسانه، توانایی‌های بی نظیر آن در مواردی همانند ذخیره سازی، بررسی اجمالی متون و کشف وابستگی‌های اسناد است. وب ممکن است تکنیک‌های جستجوی جدیدی در منابع را نیز به دست دهد. 130000 داده در آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر مانند 130000 داده در کتابخانه‌ی کنگره نیست. ما آن‌ها را گردآوری کرده ایم و می‌توانیم آن‌ها را بازیابی کنیم. در هر حال ما در آغاز راهیم. مجموعه‌ها و ابزارهای الکترونیک مرتبط با آن‌ها که ظرفیت تکمیل کردن تحقیقات تاریخی سنتی در آرشیوهای کاغذی را دارند؛ البته جای آن‌ها را نمی‌گیرند.
در نهایت، تفکر درباره‌ی مطالعه و پژوهش‌های تاریخی در وب، مانند تفکر درباره‌ی در هر رسانه‌ی دیگر؛ قاعدتاً ما را به بازکاوی یک سؤال قدیمی مجبور می‌کند؛ تاریخ چیست و چگونه باید به آن بپردازیم؟ من مدت‌ها برای دانشجویان سال اول «هرودت و توسیدید» تدریس می‌کردم. دانشجویان آثار و نه نام او را در زمینه‌ی تاریخ جنگ و سیاست می‌شناختند. برخی دانشجویان شیوه‌ی نگارش خویش را از سبک نگارش هرودت می‌گرفتند. آن‌ها احساس هرودت و انگیزه‌اش برای ثبت تاریخ در موارد زیر یافتند: تشریفات عجیب فرهنگ غیر یونانی، تمایلات مردم عادی و رهبران سیاسی، رقابت و تناقض گزارش ها. به همین دلیل است که هرودت به مخاطبانش می‌گوید که او وقایع را ثبت و سپس به دقت بررسی می‌کرده است، چون در آینده ممکن است مردم تصورات مختلفی از اهمیت افراد و اتفاقات داشته باشند. «من به روش خودم پیش می‌روم، شهر کوچک و بزرگ بشر را یکسان می‌پندارم. چون آن‌ها که پیش از این باشکوه بوده اند، هم اکنون رو به افول گذارده اند و شهرهایی که امروز بزرگ و باشکوه اند روزگاری کوچک بوده اند. بنابراین چون می‌دانم که کامیابی بشر یک جا پابرجا نیست آن‌ها را به تساوی در نظر گرفته ام.» (هرودت 1987. صفحه‌ی 35) نگرانی او درباره‌ی گزارش هایش که در چند صفحه‌ی محدود آن را گنجانده است، توصیفی عمیق است از آنچه او از منابع بسیار گوناگون، یونانیان و دیگران آموخته است. این‌ها هرودت را به استفاده از روش‌های معقول وامی داشت.
در هر صورت، اگر چه این رسانه هنوز در ابتدای راه است، ظاهراً برای تاریخ موهبت‌های بسیاری در بر داشته است. مورخان در وب می‌توانند مطالب خود را با مجموعه‌های بیکران منابع، متون، نگاره ها، جداول و تصاویر کامل کنند و حتی به مطالب غیر حرفه ای، که هیچ گاه امید کتاب شدن ندارند، دست یابند. به علاوه با توجه به فضای باز وب، که باید آن را بزرگ ترین امکان نت در نظر گیریم؛ طرح‌هایی مانند آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر، بیش از تمرکز بر رهبران حکومتی، که در ظاهر امکان پوشش وسیع‌تری دارند، کارایی دارد. قابلیت بسیار بالای وب بدان معناست که مورخان ورای مجموعه‌های کاغذی، از امکانات مختلف و اشکال متعدد صوتی، تصویری و متنی، برای خلق آرشیوهای جامع‌تر استفاده کنند. این آرشیوها احتمالاً کمبود وجود کتابدار را با وسعت، آزادی عمل و سرعتشان پر خواهند کرد. مجموعه‌ها - البته به شکل ایده آل که یکدیگر را interoperation می‌کنند - نه تنها در تولیدات امروزه‌ی مورخان، بلکه برای فهم بهتر و عمیق‌تر تاریخ در آثار گذشتگان کمک خواهند کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. این مقاله که با کمی تلخیص ترجمه و منتشر می‌شود در مجموعه زیر چاپ شده است:
Rethinking History Vol.8, No.2, June 2004, pp 293-301
2. digital history
3. Roy Rosenzweig
4. Michael O"Malley
5. Andrew McMichael
6. interoperability در اساس اصطلاحی نظامی است و به منهوم وجود قابلیت هماهنگی و همکاری یگان‌های مختلف یا تعمیم کار یک یگان به دیگر بخش‌ها است. (م)
7. نسل بعد از HTML و نوعی فرمت برای ذخیره متون با سرعت و ظرفیت بالا (م)
8. http://www.library.cornell.edu/mathbooks/
9. Michael Kazin

منابع :
- Roulledge cannot be held responsible for the content or accuracy of the urls linked to from the online version of this article, which can be found at http://w w w.tandf.co uk7iournals/titles/13642529.asp References
Grafton. A (1997) The Footnote; A Curious History. Harvard University Press. Cambridge. MA
Herodotus (1987) The History, trans. David (irene, University of Chicago Press. Chicago. IL.
kazin. M. (2003) *12/12 and 9/11 tales of power and tales of experience in contemporary history ". Histon News Network. I September . http://hnn.us/articles/1675 html
Lynch. P J. & Horton. S. (2001 Web Style Guide (2nd edn). Vale University Press. New Haven. CT McMichael. A . O"Malley. M & Rosenzwcig. R (1996 "Historians and the web a guide". AHA Perspectives. January , pp 14 16
Negroponte. N. (1996 Being Digital. Vintage. New York
O"Malley. M. (2000) "Building effective course sites some thoughts on design for academic work". Inventio. Spring, httn /www.doit.gmu.edu/invcntio/spnng00-
منبع مقاله :
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 139، صص 16-20.